Málefni flóttafólks á Suðurnesjum – hver er staðan?

Málefni hælisleitenda hafa verið ofarlega á baugi í Grindavík síðan fréttist af umleitan Vinnumálastofnunar í október á síðasta ári varðandi að taka Hótel Festi á leigu fyrir skjólstæðinga sína. Fyrstu fregnir voru á þá leið að 80 einhleypir karlmenn frá Venesúela væru að bætast við þá tæpu fjögur þúsund íbúa Grindavíkur og m.v. orðið á götunni í Grindavík var ljóst að uggur var í brjósti margra. Til að gera langa sögu stutta, þá komu fyrstu gestirnir rétt fyrir áramót og eitthvað hafði Gróa á Leiti farið frjálslega með staðreyndir, ekki var eingöngu um einhleypa karlmenn að ræða heldur voru flestir frá stríðshrjáðri Úkraínu.

Fáfræði leiðir oft til hræðslu, það er eðlilegt. Greinarhöfundur hafði í raun ekki hugmynd um hvernig þessi mál standa gagnvart Vinnumálastofnun og þess vegna var gott að geta sest niður með Ástu Kristínu Guðmundsdóttur, teymisstjóra alþjóðateymis Reykjanesbæjar, og fræðast meira um málefni fólks á flótta.

Ásta Kristín er fædd og uppalin í Heiðarhverfinu í Reykjanesbæ, hefur víðtæka reynslu á vinnumarkaðnum, hefur búið í þremur löndum og hefur því upplifað sjálf hvað það er að búa í nýju landi, kunna ekki tungumálið og þurfa að leggja sig fram við að vera þátttakandi í nýju samfélagi.

„Ég ólst upp í Heiðarhverfinu í Keflavík og gekk í Holtaskóla. Fór svo í Versló og þaðan í Háskóla Íslands og lærði heimsspeki og viðskiptafræði. Starfaði við ýmislegt fram að hruni en þá fluttum við fjölskyldan til Noregs og vorum þar í sjö ár þar sem ég og maðurinn minn rákum saman byggingafyrirtæki. Ég bætti við mig kennsluréttindum frá HÍ, diplómu í geðheilsu barna og unglinga og ensku frá háskólann í heimabænum mínum Høgskulen på Vestlande ásamt því að vinna sem kennari í unglingaskólanum í bænum mínum. Þegar ég kom heim til Íslands 2017 fór ég að kenna og tók mastersnám frá Bifröst, í forystu og stjórnun með áherslu á verkefnastjórnun. Haustið 2021 sá ég þessa nýju stöðu, teymisstjóri yfir alþjóðlegri vernd og samræmdri móttöku flóttafólks auglýsta (teymið heitir núna alþjóðateymi) og fékk starfið. Það var mikil stefnumótunarvinna í gangi hjá Reykjanesbæ á þessum tíma, m.a vegna samnings um samræmda móttöku flóttafólks. Alþjóðateymi Reykjanesbæjar hefur verið í stöðugri þróun og má segja að þetta sé ákveðin krísustjórnun þar sem breytingar gerast hratt og maður verður að vera lausnamiðaður og oft á tíðum mjög skapandi í hugsun til að geta gripið alla boltana sem eru á lofti. Það er búið að vera mikið að gera en ofboðslega skemmtilegt og gefandi, þetta málefni er mér kært og þetta starf hentar mér mjög vel. Ég hef búið í Þýskalandi, Spáni og Noregi og hef ágæta tungumálakunnáttu en sú reynsla hjálpar mér mikið í þessu fjölmenningarsamfélagi.“

Allir frá Úkraníu fá leyfi strax

Ásta segir að mikilvægt sé að átta sig á því hvernig málefnum fólks á flótta sé háttað. „Í dag eru fjögur sveitarfélög, Reykjavík, Hafnarfjörður, Reykjanesbær og Grindavík, sem taka á móti hælisleitendum, með öðrum orðum umsækjendum um alþjóðlega vernd, sem sagt fólk á flótta sem er ekki með kennitölu og býður úrlausna á sínu máli. Reykjanesbær hefur verið með samning við Vinnumálastofnun (VMST), áður Útlendingastofnun, frá 2004 um að þjónusta umsækjendur um vernd. Allur kostnaður sem fellur til vegna þessa hóps er greiddur af VMST, launakostnaður starfsmanna meðtalinn. Þetta eru fjölskyldur sem búa víðsvegar um Reykjanesbæ í íbúðum þar sem alþjóðateymið sinnir umsjón og viðhaldi á íbúðunum og þjónustar fjölskyldurnar. Á meðan einstaklingarnir bíða eftir niðurstöðu í sínu máli fá fjölskyldurnar vikupening og börnin fara í skóla og leikskóla en þau þurfa aðstoð frá alþjóðateyminu til að fara til læknis þar sem umsækjendur um vernd eiga engin réttindi sem slík eins og íslenskir þegnar.

Það er misjafnt eftir því hvaðan fólkið kemur hversu langan tíma það tekur að fá niðurstöður úr málum. Allir frá Úkraínu fá t.d mannúðarleyfi um leið og þau koma til landsins, fyrir önnur þjóðerni getur það tekið frá fimm mánuðum upp í tvö ár, það fer eftir því hversu flókin málin þeirra eru. Þá er algengast að einstaklingar fái alþjóðalega vernd en einnig eru sumir sem fá viðbótarvernd. VMST hefur einnig húsnæði á leigu upp á Ásbrú fyrir umsækjendur um vernd sem VMST þjónustar sjálft. Ef einstaklingar fá vernd þá hafa þau átta vikur til að finna sér sitt eigið húsnæði og þurfa svo að yfirgefa húsnæði VMST.

Reykjanesbær er með þriðja samninginn við Félags- og vinnumarkaðsráðuneytið um umsjón á millibilsúrræði fyrir flóttafólk sem hefur fengið vernd en er ekki enn búið að finna sér varanlegt húsnæði. Húsnæðismarkaðurinn í Reykjanesbæ sem og á landinu öllu er erfiður og því tekur oft langan tíma að finna húsnæði sem hentar og er innan þess fjárhagsramma sem fólkið ræður við. Einstaklingar sem eru að leita sér að húsnæði eru hvattir til að leita að húsnæði út um allt land en auðvitað snýst þetta líka um hvar vinnu sé að fá við hæfi og einnig er mikið traust í því fyrir einstaklingana að vera í samræmdri móttöku og leita því að húsnæði í sveitarfélögum sem eru með samning um hana.“ 

Samræmd móttaka flóttafólks og Alþjóðateymi Reykjanesbæjar

Eftir að flóttafólk fær vernd þá býðst þeim að fara í samræmda móttöku flóttafólks fyrir milligöngu Fjölmenningarseturs. Fyrstu samningar um samræmda móttöku voru gerðir í apríl 2021 en þá voru fimm tilraunasveitarfélög sem tóku þátt, Reykjanesbær, Hafnarfjörður, Reykjavík, Árborg og Akureyri. Öll þessi sveitarfélög skrifuðu nýverið undir nýjan samning um samræmda móttöku og að auki bætist Höfn í Hornafirði við.

Ásta skýrir þetta betur út. „Samræmd móttaka flóttafólks er hugsuð sem viðbót við þá almennu grunnfélagsþjónustu sem öllum sveitarfélögum er skylt að halda úti. Einstaklingar og fjölskyldur í samræmdri móttöku fá mikinn stuðning og ráðgjöf frá málstjórunum sínum og teyminu í heild. Samningurinn segir til um hveru oft málstjórar eigi að hitta sína skjólstæðinga og allir einstaklingar eldri en 18 ára eiga að fá aðstoð frá málstjóranum sínum við að búa til einstaklingsmiðaða áætlun um næstu skref sem þau þurfa að taka til að verða virkir samfélagsþegnar. Við höfum ýmis tæki og tól til að ná inngildingu þessa fólks eins og íslenskukennsla hjá Miðstöð símenntunar (MSS) og Landneminn sem er samfélagsfræðsla, Mindspring  sem er geðræktar- og valdeflingarnámskeið sem málstjórar alþjóðateymisins kenna. Að auki höfum við í alþjóðateyminu metið þörfina hverju sinni, hvers konar aðstoð og námskeið einstaklingarnir og fjölskyldur þurfa á að halda til að verða sjálfbjarga, hjálp til sjálfshjálpar er lykiláhersla hjá okkur.  Má þar nefna skattaskýrslunámskeið, sundnámskeið fyrir börn, valdefling og aðlögun fyrir arabískar konur og fullt fleira. Skapandi og lausnamiðuð hugsun er mikilvæg en jafnframt að fylgja lögum, reglum, samningum og ekki síst stefnu Reykjanesbæjar við mótun og þróun nýrra verkefna. Við gætum ekki gert þetta nema vegna þess að við höfum stuðning frá ríkinu til að sinna þessu vel.

Mitt starf snýr að stefnumótunarvinnu, verkferlagerð og þróun alþjóðateymis í samstarfi við teymið mitt og önnur teymi Feykjanesbæjar sem og aðra samstarfsaðila. Starf málstjóranna snýr að því að hlúa að þessu fólki sem fellur undir þessa þrjá samninga, umsækjendur um vernd, samræmda móttöku og millibilsúrræðið. Í því felst allt milli himins og jarðar, allt frá því að redda barni íþróttaskóm fyrir æfingu og fylgja því á æfingu í að panta tíma hjá lækni og aðstoða fullorðinn einstakling við að leita réttar síns, t.d. varðandi barnabætur, fæðingarstyrk eða ellilífeyri. Þetta fólk kemur, oft mjög brotið, með erfiða reynslu í bakpokanum sínum, allslaust og þarf eðlilega aðstoð við að koma sér inn í nýtt samfélag þar sem menningarmunur og tungumál eru helstu hindranir. Alþjóðateymið samanstendur af mér sem teymisstjóra og svo átta til níu málstjórum/menningarmiðlurum sem sinna málum allra einstaklinga í okkar þjónustu. Reykjanesbær skrifaði nýverið undir nýjan samning um samræmda móttöku um að þjónusta allt að 350 einstaklinga sem búa í sveitarfélaginu. Í dag erum við að þjónusta í kringum 300 einstaklinga sem hafa lögheimili í Reykjanesbæ og eru í samræmdri móttöku, og svo 66 umsækjendur um vernd.“

Grindavíkurbær – hugsum til framtíðar

Ásta vill sjá fleiri sveitarfélög sýni ábyrgð. „Félags- og vinnumarkaðsráðuneytið hefur haldið kynningu á samningnum um samræmda móttöku flóttafólks fyrir öll sveitarfélögin á landinu. Þau fimm fyrrnefndu sveitarfélög sem nú þegar hafa skrifað undir hafa einnig óskað eftir að önnur sveitarfélög skrifi undir samning til að deila samfélagsábyrgðinni. Grindavíkurbær er eitt af þessum sveitarfélögum og nú þegar úrræði VMST er komið í bæinn þurfa bæjarbúar að meta kosti og galla við það að skrifa undir samning um samræmda móttöku.

Sá misskilningur hefur verið á sveimi að koma flóttafólks í viðkomandi bæjarfélag, búi til aukið álag á starfsmenn félagsþjónustunnar og útheimti aukinn kostnað fyrir sveitarfélagið, það er alls ekki svo. Þegar sveitarfélag gerir samning við ríkið um samræmda móttöku flóttafólks, er ráðið starfsfólk sem er eingöngu að sinna því fólki. Ríkið greiðir allan þann kostnað. En alveg eins og getur gerst þegar nýtt fólk flytur í bæjarfélag, þá getur það þurft á félagslegri aðstoð að halda og það kallar auðvitað á aukið álag félagsþjónustunnar, sama á við um flóttafólkið. En allt sem viðkemur fyrstu skrefunum á meðan fólkið er að aðlagast lendir á starfsfólkinu sem sér um flóttafólkið,“ segir Ásta og bætir við að Reykjanesbær sé leiðandi sveitarfélag í málefnum fólks á flótta.“

„Við erum stolt af því enda er slagorðið okkar, „Í krafti fjölbreytileikans“ en samt sem áður eru innviðir okkar komnir að þolmörkum og því er mjög mikilvægt að fleiri sveitarfélög taki þátt og skorist ekki undan þessari ábyrgð. Þetta er einfaldlega hinn nýi veruleiki, flóttafólk mun koma til Íslands eins og annarra landa, ef ekki vegna stríðs þá vegna náttúruhamfara. Ríkið hefur tekið ákvörðun um að leggja sitt af mörkum og þá verða sveitarfélögin einfaldlega að taka þátt. Sums staðar á Norðurlöndunum ber sveitarfélögum skylda að taka við flóttafólki og þá í prósentuhlutfalli við íbúafjölda.  Kannski er það eina leiðin á Íslandi, að sveitarfélögum verði skylt að taka á móti fólki á flótta í hlutfalli við íbúafjölda? Ef allir taka þátt er þetta léttari leikur fyrir alla. Við Íslendingar erum svo mögnuð þjóð, það er svo mikill kraftur sem býr í okkur, nýtum þennan kraft til góðs og tökum vel á móti fólki á flótta. Svo er ekkert skrítið að fólk vilji koma hingað, það er að leita að öryggi og betri framtíð fyrir sig og börnin sín. Ísland er jú öruggasta land í heimi, með hreint loft og vatn og nóg af heitu vatni. Gerum þetta vel, gerum þetta saman,“ sagði Ásta að lokum.

Skilgreiningar á hugtökum

Umsækjandi um alþjóðlega vernd

Útlendingur sem kemur á eigin vegum sem óskar eftir viðurkenningu á stöðu sinni sem flóttamaður eða ríkisfangslaus einstaklingur hér á landi.

Viðbótarvernd

Útlendingur sem telst ekki flóttamaður samkvæmt ákvæði A-liðar 1. gr. alþjóðasamnings um stöðu flóttamanna ef raunhæf ástæða er til að ætla að hann eigi á hættu að sæta dauðarefsingu, pyndingum eða annarri ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu eða að hann verði fyrir alvarlegum skaða af völdum handahófskennds ofbeldis vegna vopnaðra átaka verði hann sendur aftur til heimalands síns. Sama gildir þegar um er að ræða ríkisfangslausan einstakling.

Mannúðarleyfi

Dvalarleyfi af mannúðarástæðum eru veitt við tvenns konar aðstæður:

Til fólks sem hefur flúið til Íslands frá Úkraínu og fengið vernd vegna fjöldaflótta.

Við efnislega meðferðar umsóknar um alþjóðlega vernd.

Alþjóðleg vernd

Fólk sem sætir ofsóknum í heimalandi sínu eða á þar á hættu dauðarefsingu, pyndingar eða ómannúðlega eða vanvirðandi meðferð eða refsingu á rétt á alþjóðlegri vernd sem flóttamenn á Íslandi.

Ríksifangslausir einstaklingar eiga rétt á alþjóðlegri vernd á grundvelli ríkisfangsleysis.

Kvótaflóttafólk

Einstaklingum sem boðið er að koma til ríkis á vegum stjórnvalda eru gjarnan nefndir kvótaflóttafólk. Þau þurfa ekki að ganga í gegnum það ferli og þá málsmeðferð sem umsækjendur um alþjóðlega vernd þurfa að ganga í gegnum.

Nánari útskýringar á hugtökum er að finna á:

https://www.stjornarradid.is/verkefni/utlendingar/flottafolk/

https://www.raudikrossinn.is/verkefni/innanlandsverkefni/flottafolk-og-innflytjendur/flottafolk-og-innflytjendur/